Polifonia pamięci na granicach karpackich światów – wystawa fotografii Tomasza Kośka w Galerii Sztuki Ludowej STL

Na jednym ze szczytów w Beskidach Wschodnich (zwanych w Polsce Bieszczadami) spotykają się granice trzech państw: Polski, Ukrainy i Słowacji. Ustawiono na nim granitowy obelisk z godłami wspomnianych państw. Góra i jej najbliższe okolice wzdłuż głównego grzbietu karpackiego tworzą dział wodny, oddzielający zlewnie mórz Bałtyckiego i Czarnego. Ów wododział, w sensie symbolicznym, dzieli także pamięci społeczne mieszkańców tego karpackiego pogranicza. Jeszcze na początku XX w. tereny te znajdowały się w granicach jednego organizmu państwowego, tj. Cesarstwa Austro-Węgierskiego. Na przestrzeni ostatniego wieku, wskutek zmian społeczno-politycznych, wokół wododziału powstawały i upadały kolejne państwa. W niedalekiej przeszłości te wielokulturowe przestrzenie, stanowiące peryferia w stosunku do politycznych centrów, naznaczone zostały Zagładą ich żydowskich i romskich mieszkańców, a także masowymi deportacjami miejscowych społeczności. Dziś, w promieniu 50 km od Krzemieńca, znajdziemy niezliczone ślady po byłych mieszkańcach tych terenów oraz upamiętnienia nawiązujące do (nie)istniejących państw i celebrowanych przez nie wydarzeń historycznych.

Pogranicza państw narodowych wokół karpackiego wododziału stanowią przestrzenie nachodzących na siebie różnych i płynnych interpretacji przeszłości i polityk pamięci. Miejscami pamięci są zarówno same granice, jak i ich nasycone narodową symboliką i upamiętnieniami przygraniczne krajobrazy. Wskutek przesunięć granic, migracji, przemytu, relacji matrymonialnych pamięć na karpackim pograniczu wybrzmiewa wielogłosem. W terenie nietrudno dostrzec zderzenia oficjalnych pamięci – tych narodowych i państwowych, z nieoficjalnymi, przemilczanymi, oddolnymi.

Za pomocą obrazu, dźwięku i instalacji komentujemy ślady przeszłości, powstających i upadających państw i reżimów pamięci. Zdajemy relację z polifoniczności pamięci na karpackim pograniczu – patchworku, po którym można się poruszać wieloma ścieżkami. Jedną z nich proponujemy na wystawie.

Wystawa zestawia ze sobą:

• zdjęcia Tomasza Kośka – dokumentację miejsc upamiętnień, krajobrazów, pomników i pozostałości funkcjonujących tu równolegle reżimów pamięci
• dźwiękowe relacje mieszkańców i pejzaż dźwiękowy karpackich przestrzeni
• mapy terenu trójstyku granic Polski, Ukrainy i Słowacji powstałe w różnych okresach historycznych na potrzeby zmieniających się organizmów państwowych – od józefińskich map Galicji, przez nazistowskie mapy Generalnego Gubernatorstwa, po współczesne mapy turystyczne

Czasem przekroczymy granice lokalnych pamięci. Po każdej ze stron kogo innego zwykło się czcić, kto inny jest bohaterem, a kto inny zbrodniarzem. Po jednej stronie zabłyśnie żywą czerwienią radziecka gwiazda, upamiętnienie po rzeczywistych lub tylko pozornych wyzwolicielach. Po drugiej – wszystkie gwiazdy skuto, zamalowano lub zastąpiono nowym emblematem. Czasem spod tego ostatniego i tak wyłania się dawny kształt, wspomnienie przeszłości, zniewolenia, kołchozu, wywózek.

(…)

Nikt nie pytał mieszkańców okołowododziałowych peryferiów, oddalonych o setki kilometrów od decyzyjnych centrów, po której stronie granicy chcą zostać. Aparaty państwowej władzy szybko zdławiły wszelkie pomysły o odmiennych przynależnościach i tożsamościach. Granice państw jednak, mimo wyrazistości na sztabowych i politycznych mapach oraz symbolicznej obecności w terenie, ciągle były porowate i przepuszczały potoki genów, folkloru, przemycanych towarów. Lokalny świat nie pozostawał bierny.

fragmenty tekstów z katalogu do wystawy

* * *

dr Tomasz Kosiek – antropolog społeczno-kulturowy, absolwent poznańskiej etnologii (UAM), adiunkt w Instytucie Historii Uniwersytetu Rzeszowskiego. Stypendysta między innymi Funduszu Wyszehradzkiego i Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej. Badawczo interesują go procesy tożsamościowe w społecznościach mniejszościowych, a także zagadnienia pamięci społecznej na pograniczach. Prowadzi badania etnograficzne w Polsce, Ukrainie i Rumunii, głównie w Karpatach. Obecnie prowadzi badania na temat lokalnej ekonomii w Karpatach Wschodnich. W terenie zawsze ma przy sobie aparat fotograficzny, którym dokumentuje życie badanych społeczności. Swoje fotografie z Marmaroszu prezentował na dwóch autorskich wystawach w Krośnie (2021) i Zagórzu (2022).  Jedno z jego karpackich zdjęć zdobyło III miejsce w VIII edycji Konkursu „Portret Prawdziwy” (2020) oraz II miejsce w konkursie „Tradycja w obiektywie” (2019 r.).  tkosiek@ur.edu.pl

University of St. Gallen jest mecenasem wystawy. Zdjęcia i nagrania zaprezentowane na niej powstały w ramach projektu Broadcasting from the Forgotten European Borderlands: Carpathian Watershed in the Polyphony of Voices finansowanego przez Center for Governance and Culture in Europe, University of St. Gallen.

aranżacja: Katarzyna Kraczoń
opracowanie graficzne: Agata Pietraszko
konsultacje kartograficzne i komentarze do map: Wojciech Krukar
opracowanie nagrań dźwiękowych: Wojciech Lubertowicz
opracowanie pierwotnej wersji wystawy: Michał Sita i Anna Pilawska-Sita

Galeria Sztuki Ludowej STL

Grodzka 14, 20-112 Lublin
otwarcie 20.11.2024
wystawa czynna od 20.11.2024 do 15.03.2025

Wystawa zrealizowana została ze środków Center for Governance and Culture in Europe, University of St. Gallen oraz dofinansowana ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzącego z Funduszu Promocji Kultury.