Stanisław Zagajewski, nazywany włocławskim Nikiforem, był artystą wyjątkowym. Data i miejsce jego urodzin są nieznane. Został znaleziony zimą 1929 roku na stopniach kościoła św. Barbary w Warszawie. Znalezionemu dziecku przypisano imię i nazwisko i wpisano fikcyjną datę i miejsce urodzenia: Warszawa, 27 września 1927 r. Dzieciństwo spędził w Zakładzie Wychowawczym w Ciechocinku, następnie w Grabiu k/Torunia. W latach 1941-49 przebywał w Zakładzie Wychowawczym Braci Albertynów w Warszawie. Ukończył szkołę podstawową, przez dwa lata był uczniem Szkoły Budowlanej. Pracował jako murarz i sztukator przy odbudowie Warszawy. W latach 1952-60 pracował w mleczarni, potem był stróżem nocnym. W tym okresie zaczął lepić pierwsze figurki gliniane ptaków, zwierząt, kwiatów, próbował też wykonać większy ołtarz z gliny.
W 1961 r. jego twórczością zainteresowały się: Instytut Sztuki PAN i CPLiA, które już w 1963 r. zorganizowały wystawę rzeźb ceramicznych S. Zagajewskiego w pawilonie w Łazienkach w Warszawie. Po wystawie, która okazała się być wielkim wydarzeniem artystycznym, S. Zagajewski otrzymuje z Ministerstwa Kultury i Sztuki uprawnienia na wykonywanie zawodu artysty-plastyka w rzeźbie ceramicznej. W tymże roku został zatrudniony w Spółdzielni „Przyjaźń” we Włocławku i tam zamieszkał na stałe. Korzystając z surowca Spółdzielni i z możliwości wypalania rzeźb w piecu ceramicznym, po roku pracy wykonał kilkanaście rzeźb, które pokazane były w Pułtusku na wystawie kurpiowskiej ceramiki i rzeźb Stanisława Zagajewskiego (1964). W 1965 r. prace S. Zagajewskiego pokazano na wystawie ,,Inni” w warszawskiej Zachęcie, w tym samym roku na wystawie indywidualnej we Włocławku. Od tego okresu następuje niebywały wzrost zainteresowania twórczością S. Zagajewskiego. Organizowano liczne wystawy indywidualne, bowiem przez wiele lat nie potrafiono jednoznacznie określić, w jakiej kategorii rzeźby S. Zagajewskiego mogą być reprezentowane – nie miały one cech sztuki ludowej, a więc niechętnie były uwzględniane na wystawach etnograficznych, nie były „akademickie”, więc nie znajdowały miejsca na wystawach rzeźby artystów zawodowych. W jednym z protokołów komisji przyznających nagrody na konkursie sztuki ludowej czytamy: „Z uwagi na to, że prace Stanisława Zagajewskiego prezentują specyficzny typ wyobraźni i odbiegają swoim charakterem od wszystkich innych zgłoszonych na konkurs jury postanowiło przyznać autorowi wyróżnienie specjalne”. Takie nagrody specjalne S. Zagajewski otrzymał kilkakrotnie.
Ukoronowaniem wszystkich wystaw indywidualnych jest stała wystawa w Muzeum we Włocławku, właściwie samodzielny oddział tegoż Muzeum eksponujący wyłącznie prace S. Zagajewskiego. Twórca był wielokrotnym stypendystą Ministerstwa Kultury i Sztuki, CPLiA, Towarzystw Kulturalnych, Wydziałów Kultury Urzędów Wojewódzkich, Muzeów.
O twórczości S. Zagajewskiego istnieje bogata literatura: kilka katalogów, artykuły, liczne wzmianki i omówienia. Nie sposób scharakteryzować w kilku zdaniach tej niezwykłej twórczości, jedynej tego rodzaju w Polsce i chyba w Europie, zważywszy że i sama osobowość twórcy był niezwykła i odbiegała od przyjętych powszechnie ocen i norm.
Tak pisał o nim Aleksander Jackowski: „On uważał, że to, co on robił, to jest jego posłannictwo. Żądał prawa do tego, żeby być rzeźbiarzem. Na pieniądzach mu nie zależało, to człowiek inny pod każdym względem od innych. Dziwak i jednocześnie artysta.”
Stanisław Zagajewski był członkiem Stowarzyszenia Twórców Ludowych, zmarł 4 kwietnia 2008 roku.
Odznaczenia i nagrody:
- Nagroda specjalna MKiDN oraz Medal Honorowy Senatu RP, 2007;
- Brązowy Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”, 2005;
- Nagroda im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”, 1984;
- Nagroda im. Brata Alberta, 1981.
Wystawy:
- Wystawa rzeźb ceramicznych Stanisława Zagajewskiego, pawilon w Łazienkach, Warszawa, 1963, wystawa indywidualna
- Wystawy indywidualne we Włocławku, 1966, 1973, 1985;
- Wystawa indywidualna prac w Toruniu, 1967;
- Wystawy indywidualne w Warszawie, 1974, 1983, 1985 r.
- Wystawa indywidualna w Paryżu, 1974;
- Wystawa rzeźb w Londynie, 1975;
- Wystawy plenerowe we Włocławku i w Ciechocinku.
Bibliografia i źródła:
- Dorosz P., Wielcy naiwni, https://www.polskieradio.pl/377/9216/Artykul/2749393,stanislaw-zagajewski-dziwak-i-wielki-artysta.
- Jackowski A., Polska Sztuka Ludowa, Warszawa 2002, s. 76.
- Jackowski A., Stanisław Zagajewski, „Polska Sztuka Ludowa”, 2008, nr 3/4, s. 321-323.
- Pokropek M., Stanisław Zagajewski, https://www.nagrodakolberg.pl/laureaci-stanislaw_zagajewski.
- Stanisław Zagajewski, red. P. Nowakowski, Włocławek 1996.
