Stanisław Koguciuk (1933-2021) to jeden z ostatnich autentycznych malarzy ludowych. Podkreślają to zgodnie kolekcjonerzy i krytycy sztuki ludowej, etnografowie oraz amatorzy malarstwa naiwnego. Na stałe przylgnęło już do niego określenie „pławanicki Nikifor”, choć w zasadzie niewiele łączy go z krynickim artystą.
Rysunkiem interesował się już w dzieciństwie, pierwsze obrazy zdecydował się jednak namalować dopiero jako człowiek dojrzały, mniej więcej w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku. Drogę artystyczną rozpoczął w sposób dość nietypowy, dzięki uznaniu wyrażonym dla jego pierwszych prób malarskich przez przypadkowo spotkaną na targu siedmioletnią dziewczynkę.
Nie ukończył żadnych szkół artystycznych, mimo to w 1988 roku Ministerstwo Kultury i Sztuki przyznało mu status artysty plastyka. Koguciuk posiada talent wrodzony, maluje intuicyjnie, niejako z potrzeby duszy. Malowanie jest pasją artysty, sprawia mu autentyczną radość.
Rzeczywiście malarstwo wypełnia całe życie tego bardzo skromnego i niezwykle pracowitego artysty. W ciągu swojej niespełna pięćdziesięcioletniej działalności artystycznej namalował ponad dwadzieścia tysięcy obrazów. Maluje z wyobraźni, głównie na wystawy, na konkursy tematyczne, dla kolekcjonerów i zwykłych klientów, od których zamówienia zapisuje na kartkach podczas targów i jarmarków, a gotowe jeszcze mokre prace wysyła pocztą.
Mimo, że artysta urodził się i dorastał na wsi, mieszkał w środowisku wiejskim i przez wiele lat tworzył we wsi Pławanice, to nigdy nie stał się twórcą ludowym w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Jego malarstwo wymyka się jednoznacznym definicjom, posiada zarówno znamiona sztuki ludowej, jak i nieprofesjonalnej. Pewne cechy obu tych rodzajów sztuki są sobie bliskie, a to tym bardziej utrudnia dokonanie jednoznacznej klasyfikacji twórczości Koguciuka. Samorodny talent, odosobnienie twórcze, autentyzm wypowiedzi malarskiej, prostota formy, brak profesjonalnego wykształcenia to chociażby niektóre z cech charakterystycznych dla malarzy ludowych i nieprofesjonalnych. Z drugiej strony takie cechy, jak częste podejmowanie tematyki wiejskiej (np. przedstawianie krajobrazu wiejskiego, scen z codziennego życia wsi czy tradycyjnych obrzędów) i religijnej (głównie tematyki chrystologicznej i mariologicznej), tendencja do szczegółowości i schematyzmu ujęć, posługiwanie się typizacją przedstawianych postaci i motywów, zamiłowanie do szeroko pojętej dekoracyjności dzieła sztuki, wyrażającej się m.in. poprzez wprowadzanie ozdobnie wyrzezanej ramki (głównie we wczesnych okresach twórczości artysty) oraz poprzez malowanie floralnych ram wewnętrznych kompozycji (np. Madonna wśród kwiatów, Do ślubu), seryjność wykonywanych prac, chętne operowanie symetrią, brak stosowania perspektywy linearnej i powietrznej, preferowanie kompozycji ożywionej sztafażem, stosowanie żywej, intensywnej gamy barwnej, samodzielne wykonywanie większości prac przy powstającym dziele (np. wykonywanie ramek i zawieszek do obrazów), jak i sam fakt tworzenia na wsi pozwalają uznawać artystę za przedstawiciela sztuki ludowej.
Pewnym przełomem w jego twórczej działalności był rok 1996 i udział w międzynarodowym konkursie Satyrykon w Legnicy, w którym artysta przedstawił do oceny swoje niewielkie obrazki humorystyczne opatrzone krótkim tekstem korespondującym z namalowaną scenką rodzajową. Humory, nazywane przez samego autora obrazkami do śmiechu, stanowią w twórczości Koguciuka nurt wyraźnie wyróżniający go spośród artystów naiwnych. Wśród nich można wydzielić kilka grup tematycznych: matrymonialne, małżeńskie, wojskowe, polityczne i in. Artysta w tych pracach w zabawny i ironiczny sposób pokazuje kondycję współczesnej polityki, trafnie komentuje bieżące wydarzenia, ośmiesza ludzkie zachowania i stereotypowe myślenie. Humory są dowodem na to, że pławanicki Nikifor jest wnikliwym i niezwykle bystrym obserwatorem i komentatorem różnych sfer życia, do wielu spraw wyraźnie zdystansowanym, w inne mocno zaangażowanym. W tych pracach najpełniej wyraża się jego pogodna osobowość oraz wyjątkowe poczucie humoru.
W 2000 roku został przyjęty do Stowarzyszenia Twórców Ludowych i odtąd stał się częstym gościem tej organizacji, podjął też współpracę z Galerią Sztuki Ludowej STL, w której prezentował swoje nowe pomysły malarskie.
Styl malarza jest bardzo charakterystyczny, łatwo rozpoznawalny na tle prac innych twórców. Jego obrazy pochodzące z różnych okresów twórczości, choć przedstawiają podobną tematykę i wykorzystują te same rozwiązania kompozycyjne, nie są tożsame, nawet gdy noszą te same tytuły. Wraz z wiekiem, gdy artysta stawał się coraz bogatszy w różne doświadczenia życiowe, dojrzewało też jego malarstwo. Zmieniał się koloryt i tematyka obrazów. Będąc starszym człowiekiem, jako artysta zaczął sięgać po nowe tematy ikonograficzne, tematy coraz ciekawsze i trudniejsze do realizacji.
Koguciuk jest samoukiem a prostota warsztatowa staje się atutem jego twórczości, sprawia, iż widz niemal natychmiast wyczuwa autentyzm i szczerość przekazu plastycznego. Artysta jest człowiekiem prostym i szczerym i takim wydaje się być również jego malarstwo.
Odznaczenia, nagrody:
- Nagroda Jubileuszowa z okazji 40-lecia pracy artystycznej przyznana przez Urząd Marszałkowski w Lublinie, 2009
- Nagroda im. Oskara Kolberga „Za zasługi dla kultury ludowej”, 2012
- Medal Fundacji Marka Marii Pieńkowskiego, 2015
- Odznaka „Zasłużony dla Kultury Polskiej”, 2015
- Zasłużony dla Powiatu Chełmskiego, 2021.
Wystawy:
- Świat Wielkiego Stanleya, SATYRYKON ’98 w Centrum Sztuki – Teatr Dramatyczny w Legnicy, 1998, wystawa indywidualna
- XXXV Jubileuszowa wystawa sztuki religijnej „Civitas Christiana”, Kielce, 2008, wystawa zbiorowa
- Humorem malowany świat Stanisława Koguciuka, Muzeum Mazowieckie w Płocku, 2012, wystawa indywidualna
- Międzynarodowa Wystawa SATYRYKON, Legnica, 2012, wystawa zbiorowa
- Gospodarz śpi a jemu w polu rośnie, wystawa Stanisława Koguciuka i Jana Uścimiaka w galerii Atlas Sztuki w Łodzi, 2012, wystawa zbiorowa
- Wieś pracująca…, Muzeum Zespół Synagogalny we Włodawie, 2012, wystawa zbiorowa
- Stanisław Koguciuk. Malarz z Pławanic, Galeria Gardzienice w Lublinie, 2012, wystawa indywidualna
- Malarstwo. Stanisław Koguciuk, wystawa z kolekcji Grażyny Cybulskiej w Galerii Krynki, 2012, wystawa indywidualna
- Humorem malowany świat Stanisława Koguciuka, Kamienica Celejowska w Kazimierzu Dolnym, 2012, wystawa indywidualna
- Prezentacja prac polskich artystów naiwnych podczas festiwalu sztuki nieakademickiej – Grand Baz’art, Bezu (Francja), 2012, wystawa zbiorowa
- Z potrzeby serca. Malarstwo Stanisława Koguciuka, rzeźba Jana Uścimiaka, Galeria Pieńków w Lipinkach, 2015, wystawa zbiorowa
- Pasja Jezusa Chrystusa – wystawa ze zbiorów ks. Pawła Śmigla, Koniński Dom Kultury, Konin, 2016, wystawa zbiorowa
- Stanisław Koguciuk. Tematy religijne, Galeria Sztuki Ludowej w Lublinie, 2016, wystawa indywidualna
- Malarstwo Stanisława Koguciuka, Biblioteka Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej w Chełmie, 2018, wystawa indywidualna
- Ars insita. Stanisław Koguciuk – malarstwo, Jan Uścimiak – rzeźba, Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku Białej, 2019 wystawa zbiorowa
- Chrystus Frasobliwy jako fenomen w sztuce polskiej. Ze zbiorów ks. Pawła Śmigla, Muzeum Technik Ceramicznych w Kole, 2020, wystawa zbiorowa.
- Ocalić od zapomnienia, Pławanice, 2021, indywidualna wystawa plenerowa;
- Stanisław Koguciuk (1933-2021). Sens istnienia zamknąć w obrazie, Muzeum Ziemi Chełmskiej im. Wiktora Ambroziewicza w Chełmie, grudzień 2021 – marzec 2022, wystawa indywidualna.
- Stanisław Koguciuk. Malarz urzekający prostotą, Centrum Spotkania Kultur w Lublinie, 2022, wystawa indywidualna.
- Hojny Dar, Kazimierskie Wzgórze Sztuki, Kazimierz Dolny, sierpień 2022.
- Radość życia, Muzeum Archidiecezji Warszawskiej, Warszawa 2022.
Prace Stanisława Koguciuka były prezentowane także na licznych wystawach pokonkursowych oraz tematycznych w muzeach w całej Polsce. W Muzeum Lubelskim w Lublinie możne je oglądać na ekspozycji stałej prezentującej sztukę ludową Lubelszczyzny.
Konkursy:
- Międzynarodowy Konkurs SATYRYKON, Legnica, 1996 ‒ II nagroda w kategorii humor w za prace Blondynka bez nałogów, Zakochany, Wybory w Polsce 1995 r.; 1998 – wyróżnienie za pracę Produkcja i zbyt, 2012 – II nagroda za pracę Bieda, nędza, kryzys,
- Twórczość Ludowa między Wisłą a Bugiem, Stowarzyszenie Twórców Ludowych, Lublin, 1999 – wyróżnienie
- Przegląd Twórczości Ludowej, Krasnystaw, 2000 – II nagroda; 2001 – wyróżnienie; 2004 – II nagroda, 2007 – I nagroda, 2008 – I nagroda, 2009 – I nagroda za pracę Wesele, 2012 – I nagroda za pracę Jarmark, 2012 – I nagroda, 2015 – I nagroda
- Przegląd Rękodzieła Lubelszczyzny, Lublin, 2002 – II nagroda
- Ogólnopolski Konkurs „A to polskie właśnie”, Stowarzyszenie Twórców Ludowych, Lublin, 2004 – I nagroda
- Konkurs na najlepsze prace prezentowane na stoisku podczas Targów Sztuki Ludowej, Stowarzyszenie Twórców Ludowych, Kazimierz Dolny, nagroda w dziedzinie malarstwa – 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012, 2013
- Ogólnopolski Konkurs Ludowej Sztuki Religijnej, Civitas Christiana, Kielce; 2008 – I nagroda za pracę Ukrzyżowanie; 2009 – II nagroda za zestaw prac Niedziela Palmowa i Wielki Tydzień, 2010 – III nagroda za pracę Ostatnia Wieczerza
- Ogólnopolski Konkurs Malarstwa Nieprofesjonalnego im. Ignacego Bieńka, Bielsko Biała; 2009 – I nagroda za pracę Droga Krzyżowa; 2011 – III nagroda za zestaw prac Cztery pory roku i Ostatnia Wieczerza
- Konkurs Sztuki Nieprofesjonalnej „Szukamy Nikifora”, Siedlce, 2012 – II nagroda za zestaw trzech prac.
- Przegląd twórczości ludowej, Krasnystaw, 2021, wyróżnienie.
Źródła i bibliografia:
- Barczyńska Jagoda, Stanisław Koguciuk – twórca niekłamany, „Powinność”. Pismo kulturalno-społeczne Ziemi Chełmskiej, 2011, XII, s. 24‒27.
- Barczyńska Jagoda, Dialog artystów nieuczonych, „Atlas Sztuki”, 2012, nr 58, s. 2‒4.
- Barczyńska Jagoda, Stanisław Koguciuk (1933-2021). Sens istnienia zamknąć w obrazie, Chełm 2022, folder wystawy.
- Janiak Jan, Rozmowa ze Stanisławem Koguciukiem i Janem Uścimiakiem, „Atlas Sztuki”, 2012, nr 58, s. 6‒7.
- Czerwińska Ewa, Nikifor pławanicki, „Kurier Lubelski”, 8‒9 X 2005, s. 12‒13.
- Kamińska Beata, Wystawa „Humorem malowany świat Stanisława Koguciuka”, http://portal.plocman.pl/aktualnosci/wystawa-%5chumorem-malowany-swiat-stanislawa-koguciuka,19527.html [dostęp:20.04.2016 r.].
- Kraczoń Katarzyna, Stanisław Koguciuk – artysta, który talent otrzymał od Boga, [w:] Stanisław Koguciuk. Tematy religijne, pod red. K. Kraczoń, Lublin 2016, s. 7‒11.
- Kraczoń Katarzyna, Stanisław Koguciuk – portret artysty i jego świat humorem malowany, „Twórczość Ludowa”. Kwartalnik Stowarzyszenia Twórców Ludowych, 2014, R. XXIX (76), nr 1‒2, s. 49‒51.
- Kraczoń Katarzyna, Stanisław Koguciuk (1933-2021). Malarz urzekający prostotą, Lublin 2022, katalog wystawy.
- Kraczoń Katarzyna i in., Szczerość, prostota, autentyzm. Wspomnienia o Stanisławie Koguciuku, Warszawa 2023.
- Krzymkowska Kinga, Twórczość Wielkiego Stanleya. Droga do malarstwa [fragmenty pracy dyplomowej], http://homoinquietus.wordpress.com/category/czytelnia/kinga-krzymkowska/ [dostęp: 21.04.2016 r.].
- Lica-Kaczan Magdalena, Stanisław Koguciuk, jeden z ostatnich autentycznych twórców, http://www.mapakultury.pl/art,pl,mapa-kultury,118525.html [dostęp: 20.04.2016 r.].
- Lica-Kaczan Magdalena, Piaskowski Grzegorz (red.), Humorem malowany świat Stanisława Koguciuka, Płock 2013.
- Mendrychowska Agata, Współczesna sztuka ludowa Stanisława Koguciuka i Jana Uścimiaka, „Atlas Sztuki”, 2012, nr 58, s. 5‒6.
- Onochin Paweł, Pławanicki „Nikifor”, [w] Stanisław Koguciuk. Malarz z Pławanic. Katalog wystawy, Lublin 2013.
- Paczos Joanna, Głębia prostoty. O twórczości pławanickiego malarza, [w:] Stanisław Koguciuk. Tematy religijne, pod red. K. Kraczoń, Lublin 2016, s. 13‒20.
- Smektała Zdzisław, Świat Wielkiego Stanleya, Legnica 1998, katalog wystawy.
- Stanisław Koguciuk. Tematy religijne, pod red. K. Kraczoń, Lublin 2016, katalog wystawy.
- Waszczuk Karolina, Stanisław Koguciuk, [w] Stanisław Koguciuk. Malarz z Pławanic. Katalog wystawy, Lublin 2013.
Inne źródła:
- Ja zostaję, reportaż Anny Dudy-Ziętek, TVP3 Lublin, emisja: 29 października 2014 r.
- Stanisław Koguciuk – historia mówiona, archiwum Stowarzyszenia Twórców Ludowych, autor nagrania: Paweł Onochin, data nagrania: 16 sierpnia 2015.
- Materiały, korespondencja i dokumenty zgromadzone w teczce osobowej Stanisława Koguciuka, archiwum Stowarzyszenia Twórców Ludowych.
- https://chelm.naszemiasto.pl/nie-zyje-stanislaw-koguciuk-tworca-ludowy-z-plawanic/ar/c1-8545197.
- https://radio.lublin.pl/2022/03/etnosfera-98/
- Stop Kultura – Stanisław Koguciuk, reportaż Anna Duda, TVP3 Lublin, emisja: 24 kwietnia 2022 r., https://lublin.tvp.pl/21461787/stop-kultura.
Opracowała: Katarzyna Kraczoń
