Początki malarstwa ludowego są ściśle związane z kultem świętych obrazów i miejsc, do których pielgrzymowano (Częstochowa, Kodeń, Leżajsk, Krasnobród i in.). Z ośrodków kultu przywożono obrazy dewocyjne powstałe w tzw. warsztatach, z których najbardziej znane to warsztaty częstochowskie, małopolskie, śląskie oraz ośrodek gidelski. Ponadlokalne znaczenie miały warsztaty w Kalwarii Zebrzydowskiej, Raciborzu i w Leżajsku.
Obrazy nabywano na odpustach, jarmarkach i od domokrążnych handlarzy tzw. obraźników. Wieszano je w domu na poczesnym miejscu, czasami po kilkanaście w jednym lub w dwóch rzędach. Były one pamiątką z pielgrzymki, ale także pewnego rodzaju wotum składanym i intencji rodziny, przez swoją cudowną moc miały chronić dom i gospodarstwo przed niebezpieczeństwami. Do najpopularniejszych przedstawień należały wizerunki maryjne, Chrystus Ukrzyżowany, Chrystus z gorejącym sercem, Trójca Święta oraz postacie świętych patronów. Obrazy wykonywano taśmowo, opierając się na opracowanych wcześniej wzorach, nie były podpisywane przez autorów a jedynie sygnowane przez warsztaty. Zazwyczaj miały formę prostokątów, komponowano je jednoplanowo, w pionie, stosując wyraźnie podobieństwo niektórych wizerunków przy zmianie tylko ich atrybutów. Poszczególne warsztaty na potrzeby odbiorców przygotowywały szeroki asortyment obrazów zróżnicowanych pod względem ceny, przeznaczenia i materiału, z którego je wykonywano. I tak na przykład na blasze cynkowej albo żelaznej powstawały obrazy przeznaczone do kapliczek. Najwyżej ceniono prace malowane na desce, te przeznaczone były do kościołów. Podstawową formą były jednak obrazy na płótnie do dziś najliczniej zachowane. Najmniej trwałe, a zarazem najtańsze były obrazy malowane na papierze. Osobną grupę stanowiły obrazy na szkle powstające często na bazie drzeworytów.
W połowie XX wieku miejsce tradycyjnego malarstwa ludowego zajęło malarstwo dekoracyjne o tematyce świeckiej – makaty i dywany malowane na płótnie lub satynie. Było to także w większości malarstwo anonimowe, służące głównie jako element dekoracyjny ówczesnych izb. Obecnie sztuka ta zanikła zupełnie, możemy ją podziwiać jedynie w zbiorach muzealnych.
Współczesne malarstwo ludowe, nazywane też naiwnym, to głównie tzw. malarstwo sztalugowe, przedstawiające zapamiętane z dzieciństwa obrazki wiejskie, dawne obrzędy i zwyczaje, pod względem tematyki to malarstwo dokumentujące, komponowane zgodnie z tym, co twórcy wiedzą o świecie i materiale, w którym pracują. Jest ono wyrazem indywidualnych przeżyć i wartości obecnych w kulturze tradycyjnej, stąd też sztuka ludowa dla współczesnego malarstwa nazywanego ludowym jest tak naprawdę tylko punktem odniesienia. Powstają prace malowane są na płótnie lub na płycie pilśniowej (rzadziej na desce). Charakteryzuje je wyraźny, ostry kontur (często rysowany czarną kreską), płaszczyznowość, brak perspektywy lub nieporadne jej poszukiwanie, żywe jednolite barwy, u niektórych artystów można zaobserwować przesadne wielopoziomowe nagromadzenie elementów przedstawienia oraz dążność do rozbudowane dekoracyjności, przejawiającej się także w malowaniu ram obrazu. Jest to przede wszystkim twórczość indywidualna, w której „ludowość” jest mierzona skalą talentu. Artystyczna intuicja pozwala wielu współczesnym malarzom ludowym na innowacje dość daleko odchodzące od tradycyjnego schematu. Przy tej okazji nie można nie wspomnieć o kilku indywidualnościach twórczych, których styl nadal jest bardzo rozpoznawalny a ich obrazy są cennym „łupem” dla kolekcjonerów. Są to: Nikifor (właściwie: Epifaniusz Drowniak), Marianna Wiśnios, Dorota Lampart, Maria Wnęk, Katarzyna Gawłowa, Bazyli Albiczuk, Wiktor Chrzanowski, Wiesława Szymoniak i inni.
Trudno dziś jednoznacznie wskazać cechy malarstwa ludowego. Badacze prowadzą dyskusje o tym, czy można jeszcze w ogóle mówić o malarstwie ludowym jako takim, wskazują też różne nurty tej dziedziny twórczości, określając ją mianem malarstwa naiwnego, prymitywnego lub nieprofesjonalnego, nierzadko też lokując niektórych twórców w nurcie art brut. O tym jak trudno zweryfikować malarstwo ludowe, świadczą też coroczne przyjęcia do Stowarzyszenia Twórców Ludowych, w którym obecnie zarejestrowanych jest 25 malarzy, z czego aktywnych jest zaledwie kilku. Wśród najaktywniejszych należy wskazać Stanisława Koguciuka, Stanisławę Mąkę, Eugeniusza Brożka oraz Piotra Czapkę.
Opracowanie: Katarzyna Kraczoń
Bibliografia:
- Jackowski A., Obrazy ludowe, Lublin 1998.
- Jackowski A., Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002
- Kunczyńska-Iracka A., Malarze ludowi z Gidel, „Polska Sztuka Ludowa” 1965, nr 2.
- Kunczyńska-Iracka A., Malarstwo ludowe kręgu częstochowskiego, Wrocław 1978.
- Mironiuk-Nikolska A., Polska sztuka ludowa, Warszawa 2010.
