Jedną z najbardziej żywotnych dziedzin współczesnej sztuki ludowej jest rzeźba. W formowaniu drewna najpełniej bowiem wyraża się indywidualność twórców. To właśnie ich dzieła urzekają formą, sposobem ujęcia tematu i ekspresją. Byli to zazwyczaj artyści samorodni, tworzący z potrzeby serca. Tylko nieliczni umiejętności zdobywali w szkółkach rzeźbiarskich pod okiem mistrzów. Swoimi pracami wyrażali to, co w kulturze ludowej najprawdziwsze i najpiękniejsze. Wykonane rzeźby wypełniały przydrożne kapliczki i wiejskie kościoły.
Na charakter znanej nam dzisiaj rzeźby ludowej wycisnęły piętno trzy style: gotyk, renesans i przede wszystkim barok. Od XVI wieku następowało powolne oddzielanie się artystycznego rzemiosła cechowego od rzemiosła wiejskiego: dworskiego i chłopskiego. W tym okresie rozwój rzeźby przebiegał dwoma nurtami. Jeden z nich prowadził do rzeźby stylowej drugi do rzeźby ludowej. W tej ostatniej do końca XIX stulecia dominowała rzeźba sakralna. Najczęściej podejmowane tematy to wizerunki Chrystusa Ukrzyżowanego, Chrystusa upadającego pod krzyżem, Chrystusa Frasobliwego. Dużą popularnością cieszyły się przedstawienia maryjne oraz postacie świętych patronów. Występowanie niektórych patronów miało zasięg ogólnopolski (np. św. Jan Nepomucen, św. Florian), innych zaś ograniczone było do mniejszych obszarów. I tak np. na terenie południowej Polski występowały głównie rzeźby przedstawiające Pietę, Chrystusa upadającego pod krzyżem, natomiast na pograniczu Mazowsza, Kujaw i Ziemi Dobrzyńskiej przeważały rzeźby z wizerunkiem Matki Boskiej Skępskiej).
Podstawowym materiałem rzeźbiarskim jest drewno, przede wszystkim lipowe, ale też olcha, topola i drzewa owocowe. Na południu Polski popularnym materiałem rzeźbiarskim był też kamień. Ludowe rzeźby charakteryzowały się zwartą, statyczną bryłą, wykonywano je zazwyczaj z jednego kawałka drewna. Postacie przedstawiane były frontalnie, często miały nienaturalne proporcje, dominowało słabe rozczłonkowanie bryły. Świątki zasadniczo pokrywano polichromią w wąskiej gamie kolorystycznej. Tylko nieliczni rzeźbiarze zostawiali swoje dzieła w naturalnych kolorach drewna.
Rzeźba ludowa, w przeciwieństwie do innych dziedzin sztuki ludowej, nie służyła manifestacji odrębności regionalnej. Świątkarze wzorowali się na znanych typach ikonograficznych. Z czasem dążyli do wypracowania własnego stylu, wprowadzając nowe rozwiązania kompozycyjne, kolorystyczne, a także tematyczne. I tak w połowie XX wieku pojawiły się przedstawienia o tematyce świeckiej. Zaczęto rzeźbić ludzi przy pracy, wiejskich rzemieślników i grajków. Odrębność regionalną i stylową podkreślano tym, że a przykład postacie przedstawiane były w strojach ludowych.
W ubiegłym wieku na obszarze Polski powstało kilka tzw. ośrodków rzeźbiarskich, w których po wpływem wyróżniającej się twórczości jakiegoś artysty zaczynali w podobnym stylu rzeźbić inni z czasem wnosząc też swoje pomysły i interpretacji. Najstarszy taki ośrodek powstał w okolicach Łęczycy. W ślad za nim powstawały kolejne – w Zawidzu koło Sierpca, w Łukowie, Paszynie i Kutnie.
W Stowarzyszeniu Twórców Ludowych ta dziedzina twórczości, obok haftu, jest obecnie najliczniej reprezentowana. Aktualnie nasza organizacja zrzesza 252 artystów dłuta z całej Polski.
Opracowanie: Katarzyna Kraczoń
Bibliografia:
- Grabowski J., Dawna polska rzeźba ludowa, Warszawa 1968.
- Jackowski A., O rzeźbach i rzeźbiarzach, Lublin1997
- Jackowski A., Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002.
- Jackowski A., Pejzaż frasobliwy. Kapliczki i krzyże przydrożne, Lublin 2000.
- Mironiuk-Nikolska A., Polska sztuka ludowa, Warszawa 2010.
- Piwocki K., Rzeźba ludowa, „Polska Sztuka Ludowa”, 1964, nr 3
- Reinfuss R., Malarstwo ludowe, Warszawa 1962.
- Seweryn T., Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 1958.
