Według legendy pierwszą koronkę utkał pająk na krosnach pozostawionych przez młodą tkaczkę. Zachwycona delikatną robotą dziewczyna także chciała stworzyć podobny wzór, a ponieważ nie miała pajęczej zręczności, ukochany wystrugał dla niej z drewna klocki, które miały zapobiegać plątaniu się nitek… Tyle mówi legenda. Historia koronki jest jednak bardziej rozbudowana i niezwykle ciekawa, choć powstanie koronek do dziś stanowi tajemnicę.
Pierwszymi koronkami były koronki wiązane, dlatego prawdopodobne wydaje się, że koronkarstwo wywodzi się od sztuki wiązania sieci rybackich. Nie posiadamy też informacji o tym, kiedy dokładnie ta dziedzina sztuki pojawiła się na terenie Europy. Pierwsze wzmianki o koronkach pochodzą z drugiej połowy XV wieku. Wiele źródeł wskazuje, że jej kolebką była Wenecja, inne pochodzenie koronek łączą z Flandrią. Niemniej jednak te dwa ośrodki przyczyniły się w dużym stopniu do popularyzacji tego rodzaju twórczości.
Badacze sztuki ludowej niewiele miejsca poświęcają koronce, niektórzy w ogóle jej nie uwzględniają w swoich opracowaniach. Być może wynika to z tego, że jej rodowód nie jest typowo wiejski. Niemniej jednak sztuka ta stała się domeną wielu artystek ludowych i co najważniejsze na terenie kraju istnieje kilka ośrodków koronczarskich, w których powstają koronki wykonane różnymi technikami. W środowisku wiejskim koronki wykorzystywano jako ważny element zdobniczy kobiecych strojów. Były doszywane do brzegów mankietów i kołnierzyków. Na Kurpiach koronka jest elementem fartuchów a na Śląsku zdobiono nimi czepce. Białe koronki o wzorach geometrycznych i roślinnych w pasowych układach najczęściej o ząbkowanych brzegach, stanowiły ozdobę obrusów, serwetek, prześcieradeł i ręczników. Najczęściej robiono je szydełkiem z białych i kolorowych nici wełnianych i bawełnianych. Te szydełkowe koronki powstawały i wciąż są popularne na obszarze całego kraju.
Pisząc o koronczarstwie w Polsce, trzeba wspomnieć o kilku ważnych ośrodkach regionalnych, z którymi wiążą się też odmienne techniki wykonywania koronek.
Jedną z takich odmian jest koronka klockowa, która swoją nazwę wzięła od narzędzi, za pomocą których jest wytwarzana. Technika wykonywania tej koronki polega na splataniu ze sobą nici nawiniętych na podłużne szpulki, czyli klocki. Na klocki te nawijane są nici tworzące następnie koronkę. Powstaje ona zawsze na podstawie wcześniej wyrysowanego wzoru przymocowanego do specjalnej poduszki. Prawidłowy sposób splatania klocków odpowiada za tworzenie określonych wzorów koronek.
W Polsce koronka klockowa pojawiła się w I połowie XVI wieku dzięki królowej Bonie, ale pierwsze ośrodki koronkarskie zaczęły powstawać dopiero w wieku XVIII, głównie na południu Polski. Niestety rozbiorowe losy Polski doprowadziły do całkowitego upadku tego rzemiosła. Dopiero w 1883 r. w Zakopanem, dzięki darowiźnie Heleny Modrzejewskiej, została założona Krajowa Szkoła Koronkarstwa. Z czasem powstały też inne ośrodki w Bobowej, we Lwowie, Muszynie, Przeworsku, Starym Sączu i Krakowie. Każdy z tych ośrodków wypracował swoje własne wzory, dobór materiałów i techniki. Obecnie dla podtrzymania tej tradycji od 2000 roku w Bobowej organizowany jest Międzynarodowy Festiwal Koronki Klockowej, któremu towarzyszą kilkudniowe warsztaty, prelekcje i wystawy. W naszym Stowarzyszeniu sztukę koronki klockowej aktywnie popularyzują Jadwiga Węgorek i Magdalena Cięciwa.
W całej Polsce znane są koronki koniakowskie. Ich fenomen polega na tym, iż nie ma żadnego szablonu, ani gotowego schematu, według którego koronczarka może wykonać serwetkę. Heklowanie (bo tak gwarowo w okolicach Koniakowa i Istebnej nazywa się sposób wykonywania tych koronek) polega na tym, że z podstawowych splotów: łańcuszka, półsłupków i słupków tworzone są elementy – motywy, które następnie są łączone w większe całości (serwety, obrusy, elementy ubioru). Wzory do wykonania poszczególnych elementów czerpane są ze świata przyrody i życia codziennego koniakowskich koronkarek. Są one przekazywane z pokolenia na pokolenie. Ten sposób szydełkowania nie jest stosowany w żadnym innym miejscu na świecie, dlatego w 2017 roku koronka koniakowska została wpisana na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego. W Beskidzie Śląskim na południu Polski tworzy obecnie około 700 koronczarek, część z nich należy do Stowarzyszenia Twórców Ludowych
Jeszcze inną odmianą koronek są frywolitki nazywane koronkami czółenkowymi. Powstają one z cienkich bawełnianych lub jedwabnych nici za pomocą specjalnych czółenek a ich podstawowymi elementami są węzły, słupki i pikotki, za pomocą których tworzy się kółka i łuczki. Ze względu na wykorzystanie cienkich i szlachetnych nici koronki te są bardzo misterne i delikatne. W technice tej wykonywane są serwetki, kołnierzyki, wstawki do strojów a w ostatnim czasie także biżuteria. Niedoścignioną mistrzynią w tej dziedzinie jest Eugenia Wieczorek z Jarocina.
Ciekawą formą, zbliżoną w wyglądzie do koronek, choć wykonywane techniką hafciarską, są snutki golińskie, które powstają w Golinie koło Jarocina. Najpierw haftuje się motywy i łączy je licznymi nićmi na powierzchni płótna, po czym usuwa się całkowicie płócienny podkład. Snutki występowały w stroju wielkopolskim, spotykało się je także na Kujawach.
Choć moda na koronkowe serwety i obrusy przemija, to popularność koronki nie maleje. Przy zachowaniu tradycyjnych technik koronczarki, wychodząc naprzeciw gustom współczesnych odbiorców, wykonują ozdoby bożonarodzeniowe i wielkanocne, biżuterię, abażury na lampy, witraże do okien. Szczególnym powodzeniem cieszą się koronki wśród projektantów mody, którzy chętnie koronkowe aplikacje wprowadzają do współczesnych strojów.
Opracowanie: Katarzyna Kraczoń
Bibliografia:
- Ażurowe piękno. W świecie koronki i wycinanki. VII Konkurs Sztuki Ludowej, Częstochowa 2018, katalog wystawy.
- Bazielich B., Koronkarstwo, [w:] Piękno użyteczne czy piękno ginące. Informator o realizacji programu Ministerstwa Kultury i Sztuki „Ginące zawody”, red. B. Kopczyńska-Jaworska, M. Niewiadomska-Rudnicka, Łódź 1997, s. 89–102.
- Jackowski A., Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002.
- Skuza Z.A., Ginące zawody w Polsce, Warszawa 2006.
