Wycinanka z papieru to obecnie jedna z najpopularniejszych i najoryginalniejszych dziedzin twórczości ludowej. Kolorowe ozdoby z papieru stały niemal symbolem polskiej sztuki ludowej. W połowie XIX wieku w oknach wiejskich chałup pojawiły się papierowe firanki wycinane poprzez wielokrotne złożenie cienkiego, białego papieru. Najprawdopodobniej te ozdoby dały początek ludowym wycinankom. Niemały wpływ na rozwój tej dziedziny sztuki ludowej miało też pojawienie się na wsi papieru glansowanego, z którego zaczęto wycinać kolorowe ozdoby w różnych kształtach i dekorować nimi ściany izb. Wycinanki wykonywano głownie przed Wielkanocą.
Wycinanka jest abstrakcyjnym ornamentem skomponowanym rytmicznie i zazwyczaj symetrycznie do jednej lub kilku osi, co osiąga się przez cięcie wielokrotnie złożonego papieru. Najprostsze wycinanki powstają przez złożenie papieru na dwoje, czworo, ośmioro bądź szesnaścioro oraz wykonanie na brzegach zdobnych nacięć, które po rozłożeniu i wyprostowaniu tworzą dekoracyjną płaszczyznę o uporządkowanym układzie wzorów. Podstawowe efekty wycinania to sylwety, ażury, motywy roślinne oraz proste ornamenty, które naklejane na arkusz papieru tworzyły wieloelementowe kompozycje.
Zasadniczo ze względu na sposób wykonania i funkcję wycinanki możemy podzielić na dwie grupy: pierwsza to wycinanki symetryczne i dekoracyjne (większość z nich), druga – asymetryczne i obrazujące (łowickie kodry, postacie, ptaki i inne zwierzęta obecne w niektórych odmianach regionalnych).
Jeśli zwrócimy uwagę na powstawanie wzoru na płaszczyźnie, to wyraźnie uwidacznia się podział na wycinanki proste i złożone. Te pierwsze poprzez odpowiednie złożenie i cięcie jednego arkusza papieru tworzą wzór wokół środka i osi symetrii. Przyjmują one kilka zasadniczych kształtów: koła, wieloboku, gwiazdy, a także kwadratu i prostokąta, mogą mieć także układ pasowy lub stożkowy (w przypadku drzewek). Na ich wygląd wpływa także sposób wykończenia brzegów. Rzadko pozostają one gładkie, zazwyczaj są strzępiaste, ząbkowane a niekiedy przyjmują bardziej zdobne kształty przypominające np. elementy roślinne. Z kolei wycinanki złożone mogą występować w dwóch odmianach, gdy motywy nakładane są warstwowo (zarówno kolory, jak i kształty poszczególnych elementów są zróżnicowane) lub poprzez zestawianie motywów parami do głównej osi kompozycji lub budowanie za pomocą wyciętych skrawków barwnego obrazu o charakterze narracyjnym.
Wycinankę zazwyczaj cięto bezpośrednio, bez uprzedniego rysowania wzoru, istotniejszy był wybór formatu dostosowany do miejsca, które miała wypełnić, oraz odpowiednie, najczęściej kilkukrotne złożenie papieru. Cięcia wykonywano nożycami do strzyżenia owiec. To pozornie toporne narzędzie, dzięki swojej sprężystości, pozwalało precyzyjnie wykroić nawet najdrobniejsze i najbardziej skomplikowane wzory. Wykonywali je na zamówienie lokalni kowale. Do wycinania bardziej skomplikowanych wzorów oraz obecnych – zwłaszcza w wycinankach współczesnych – motywów w formie postaci ludzkich, zwierzęcych czy elementów architektonicznych, używa się także żyletki lub specjalnych nożyków.
Bogaty jest też wachlarz motywów zdobniczych. Od tych najprostszych geometryczno-abstarkcyjnych w postaci drobnych nacięć, ząbków, strzałek, rombów i kółek; przez rozbudowujące się stale flora rum wycinankowe, po motywy zwierzęce (koguty, ptaki, konie i in.) i sylwety postaci w regionalnych strojach. Można by rzec, że możliwości w tej dziedzinie się nie kończą.
Zwyczaj zdobienia chałup wycinankami z papieru zaczął zanikać na początku XX wieku, ale sama sztuka wycinankarska przetrwała do dziś. Obecnie wycinanki są wykonywane głównie na sprzedaż dla miejskiego odbiorcy. Obok form tradycyjnych powstają na specjalne zamówienie wycinanki inspirowane i aktualizowane.
Wycinankarstwo rozwinęło się głównie w środkowej i wschodniej Polsce. Na przestrzeni lat wykształciło się kilkanaście jej odmian regionalnych z charakterystycznymi dla nich formami wycinanek (łowickie kodry, rawskie rózgi, opoczyńskie kwadraty, sieradzkie mazury, kołbielskie lalki i in.). Współcześnie do najbardziej żywotnych regionów wycinankarskich należy zaliczyć region: łowicki, kurpiowski, lubelski, opoczyński, rawski, sieradzki. Na Podlasiu w szczątkowej formie zachował się zwyczaj zdobienia wycinankami gwiazd kolędniczych. Niektórzy twórcy w celu podtrzymania tej tradycji próbują odtworzyć dawne formy.
O wycinance nie można mówić w czasie przeszłym, nie jest to zamknięta i zastygła dziedzina sztuki. Znów powraca jako ozdoba do mieszkalnych wnętrz. Inspiruje już nie tylko twórców ludowych, ale także artystów profesjonalnych.
Opracowanie: Katarzyna Kraczoń
Bibliografia:
- Ażurowe piękno. W świecie koronki i wycinanki. VII Konkurs Sztuki Ludowej, Częstochowa 2018, katalog wystawy.
- Błachowski Aleksander, Polska wycinanka ludowa, Toruń 1986.
- Cacka, rózgi, mazury… Wystawa prac Kazimiery Balcerzak, tekst: Katarzyna Kraczoń, Lublin 2017, katalog wystawy.
- Cetera Jerzy, Kowalczuk Wojciech, Wycinanka podlaska z okolic Bielska Podlaskiego i Hajnówki, Białystok, b.d.
- Czerwiński Tomasz, Wyposażenie domu wiejskiego w Polsce, Warszawa 2009.
- Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Kultura ludowa, pod red. A. Gaudy, Lublin 2001.
- Frankowski Eugeniusz, Wycinanki i ich przeobrażenia, „Lud”, 1923, t. 22.
- Grabowski Adam, Kolorowe piękno wycięte z papieru. Opoczyńskie kwadraty i rózgi, referat wygłoszony podczas konferencji Twórcy – sztuka – kolekcje. Tradycje i współczesność wycinankarstwa na obszarze województwa łódzkiego, Łowicz 2019.
- Grabowski Józef, Wycinanka ludowa, Warszawa 1955.
- Jackowski Aleksander, Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002.
- Kraczoń Katarzyna, Plastyka obrzędowa i zdobnicza Lubelszczyzny – specyfika i funkcje, [w:] Kultura ludowa Lubelszczyzny. Stan – Wartości – Perspektywy, pod red. Jana Adamowskiego, Lublin 2020, s. 199–211.
- Mironiuk-Nikolska Alicja, Polska sztuka ludowa, Warszawa 2010.
- Olędzka Halina, Z badań nad wycinanką kurpiowską, „Polska Sztuka Ludowa”, 1964 nr 3,
s. 159‒178. - Samsel Maria, Wycinanka kurpiowska: katalog wystawy, Ostrołęka 2002.
- Śledziewski Antoni, Wycinanka polska, Warszawa 2008.
- Śledziewski Antoni, Wycinanki z Powiśla otwocko-garwolińskiego, „Polska Sztuka Ludowa”, 1962, nr 4, s. 221−234.
- Świątkowska Anna, Łowicka wycinanka, „Polska Sztuka Ludowa”, 1961, nr 2, s. 67−83.
- Warchałowski Jerzy, Wycinanki, „Wisła”, 1902, t. 16, s. 477−482.
- Wycinanka lubelska, tekst: Halina Solecka, Puławy 2001, folder wystawy.
- Wycinanki niezaplanowane. V Konkurs Sztuki Ludowej, Częstochowa 2012, katalog wystawy.
- Z tradycji wzięte, na nowo wycięte… VI Konkurs Sztuki Ludowej
pod red. Elżbiety Miszczyńskiej, Częstochowa 2015, katalog wystawy.
* Zdjęcie na górze: Wycinanka sieradzka wykonana przez Kazimierę Balcerzak, fot. Paweł Onochin, STL
