Zabawkarstwo ludowe jest dyscypliną, która nie posiada cech odrębności rękodzielniczej i uprawiane było zazwyczaj jako działalność uboczna, szczególnie wśród rzeźbiarzy i garncarzy. Współcześnie istnieje jednak spora grupa twórców, którzy uprawiają zabawkarstwo, traktując je jako główną działalność.
Zabawki są odbiciem życia i historii społeczeństwa, w którym powstały. Pomagają dziecku poprzez zabawę poznać świat i otoczenie: dom, zagrodę, miejsca pracy (lalki-ludzie, bryczki z końmi, zwierzęta domowe, wyposażenie domu – kołyski, krzesełka, miniaturki przedmiotów codziennego użytku), a także tradycje, obrzędy i zwyczaje. Dawniej zabawki związane były też z pasterstwem (ptaszki, świstawki, fujarki).
Wiele zabawek pełniło funkcje magiczne. I tak na przykład figurki z ciasta (pieczywo obrzędowe), swoją formą przypominające zwierzęta domowe, pełniły rolę przedmiotów magicznych – miały zapewnić pomnożenie dobytku gospodarczego. Dzwonków glinianych używano nie tylko do zabawy, ale wierzono, że ich dźwięk przynosi wesele i szczęście oraz odpędza burze. Z kolei grzechotki służyły nie tylko do uspokajania płaczącego dziecka, ale także przywiązywano je owcom, aby odpędzić złe moce.
Podstawowe surowce wykorzystywane do produkcji zabawek to: drewno (obróbka stolarska i snycerska); glina (wyrób z zastosowaniem technik garncarskich i rzeźbiarskich); słoma, wiklina, rogożyna (wyplatanie) oraz papier.
Pomimo, że przemysł zabawkarstwa nie rozwinął się w Polsce na dużą skalę, zabawkarstwo ludowe cieszyło się dużą popularnością wśród wiejskich twórców. Zabawki oraz inne wyroby z drewna powstawały najczęściej zimą, kiedy ubywało zajęć na wolnym powietrzu.
Na przełomie XIX i XX wieku działało kilka ośrodków zabawkarstwa drewnianego. Były one tworzone przede wszystkim w Polsce południowej, na terenach biednych i lesistych. Najstarszym takim ośrodkiem w Polsce jest ośrodek żywiecki. Tam zabawki wyrabiano już w połowie XIX wieku. Stare tradycje ma również zabawkarstwo myślenickie, kieleckie i rzeszowskie. Ważnym ośrodkiem jest również Stryszawa. W mniejszym stopniu rozwinęło się ono na Pomorzu, Podlasiu i Lubelszczyźnie (tu popularne były zabawki słomiane i gliniane).
Zabawki z drewna wykonywane były najczęściej przez całe rodziny, w przydomowych warsztatach a tradycja ta przechodziła z pokolenia na pokolenie. Powstawały przy użyciu tradycyjnych narzędzi a wzory, które je zdobiły stanowiły i nadal stanowią własność rodzinną. Proces produkcji zabawek miał charakter seryjny – wycinano z szablonu, toczono, rzeźbiono i malowano. Zabawki porywano jaskrawymi barwami, ozdabiano (malując, ryzując albo wypalając) ornamentami geometrycznymi lub roślinnymi. W zależności od tradycji rodzinnych zabawki różnią się także dodatkami zdobniczymi, pojawiają się np. futerka (grzywy i ogony koników) oraz kolorowe piórka (karuzelki). Gotowe prace sprzedawane są na targach i jarmarkach.
Do najstarszych zabawek należą: taczki, wózki, kołyski, sześcienne grzechotki (zwane scyrkowkami) i karety z konikami. Później pojawiły się koniki na kółkach, poruszające się na kijku karuzelki i klepoki (machające skrzydłami ptaszki) oraz dziobiące się kogutki.
Do ludowego zabawkarstwa zalicza się również drewniane ptaszki, których początki masowej produkcji przypadają na początek XX wieku. Przypominają one pierwowzory, ale zazwyczaj nie imitują tych z natury, gdyż są bardziej kolorowe niż w rzeczywistości. Legenda mówi, że Stryszawianin Teofil Mentel, przebywający na usługach u pustelnika w Kalwarii, na zakończenie służby otrzymał od niego album z kolorowymi ptakami. Kiedy wrócił do Stryszawy, to na podstawie ilustracji zawartych w książce strugał ptaszki w drewnie. Pod jego wpływem zaczęli rzeźbić także sąsiedzi. I w ten oto sposób w samej Stryszawie do niedawna tworzyło około 20 rodzin zabawkarskich. Typowymi ptaszkami stryszawskimi są: kogutki, dudki, sowy, jaskółki, bociany i zięby oraz ich kompozycje na gałązce czy gniazdku, tzw. rodzinki.
Warto też wspomnieć o ważnych miejscach dokumentujących i popularyzujących ludowe zabawkarstwo. W Kielcach znajduje się największe i najstarsze muzeum zabawek w Polsce. W Bielsku Białej można odwiedzić Beskidzkie Centrum Zabawkarstwa Ludowego a w Stryszawie od lat są organizowane warsztaty, gdzie pod okiem instruktorów dzieci i młodzież uczą się wytwarzania prostych zabawek. Tam też można obejrzeć stałą ekspozycję zabawek twórców ludowych z terenu gminy Stryszawa. W Stowarzyszeniu Twórców Ludowych zarejestrowanych jest około 40 aktywnych zabawkarzy reprezentujących wszystkie najważniejsze ośrodki zabawkarskie w kraju. Cieszy też fakt, że rzemiosło to wciąż pozostaje w rodzinach. Wśród najaktywniejszych rodzin zabawkarskich można wskazać: Ciszków, Lasików, Łobozów, Klimasarów, Leśniaków i Mentlów.
W ostatnich latach daje się zauważyć wzrost zainteresowania tradycyjnymi zabawkami. Można by rzec, że stają się one znów modne. Drewniane, kolorowe cudeńka młodych urzekają swoją prostotą kształtów i kolorystyką, u starszych przywołują wspomnienia z dzieciństwa. To zapewne dzięki temu cieszą się tak dużą popularnością.
Opracowanie: Katarzyna Kraczoń
Bibliografia:
Jackowski A., Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002.
Kantor R., Zięzio R., Zabawkarstwo, [w:] Piękno użyteczne czy piękno ginące. Informator o realizacji programu Ministerstwa Kultury i Sztuki „Ginące zawody”, red. B. Kopczyńska-Jaworska, M. Niewiadomska-Rudnicka, Łódź 1997, s. 143–150.
Lewińska T., Kolorowy świat zabawek: zabawki ludowe w Polsce, Kielce 1995.
Seweryn T., Polskie zabawki ludowe, Warszawa 1960.
Skuza Z.A., Ginące zawody w Polsce, Warszawa 2006.
