Pisanki to przedmiotowy atrybut Wielkanocy. Historia ich dekorowania w Polsce ma ponad tysiącletnią tradycję. Zwyczaj ten w swej tradycyjnej formie przetrwał do chwili obecnej.
W kulturze ludowej na przełomie XIX i XX wieku przywiązywano dużą wagę do magicznej roli pisanek. Wierzono bowiem w życiodajną i dobroczynną moc jaj, zwłaszcza święconych. Stosowano je w magii ochronnej (skorupki z pisanek rozrzucano także po czterech kątach izby, aby uchronić się przed robactwem, szczurami i myszami), hodowlanej (ich skorupki dosypywano do ziarna dla kur, by niosły dużo jaj); magii urodzaju (skorupki rozsypywano po polach lub w sadach, co miało zapewnić obfite zbiory, poświęcone jajka wkładano też przed orką w skibę ziemi, by dobrze rodziła), a także w lecznictwie (tocząc jajko po ciele chorego, leczono postrzały, febrę, żółtaczkę i różne bóle), w zwyczajach zalotnych (panna chcąc okazać swoje zainteresowanie wybranemu kawalerowi, ofiarowywała mu malowaną przez siebie pisankę) i obrzędach zaduszkowych (mieszkańcy wschodnich terenów kraju – wyznawcy prawosławia, w pierwszą niedzielę po Wielkanocy, zanoszą pisanki na cmentarz i składają je na grobach jako pokarm dla zmarłych). Do dziś przetrwał zwyczaj dzielenia się jajkiem święconym podczas śniadania wielkanocnego. Gest ten jednoczy domowników, zapewniając im zdrowie i pomyślność. Szczególne znaczenie miało wzajemne obdarowywanie się pisankami, co sprzyjało nawiązywaniu znajomości między młodymi.
Zdobienie jaj wielkanocnych w Polsce należy do najstarszych dziedzin twórczości ludowej i jest przede wszystkim domeną kobiet. Od wieków znane były i wciąż są stosowane różne techniki zdobnicze oraz metody dekorowania jaj – i co ważne – są one zróżnicowane regionalnie.
Najprostszą formą dekoracji jest pomalowanie ich na jeden kolor. Takie jednobarwne jaja nazywano kraszankami, malowankami albo byczkami. Dawniej farbowano je w naturalnych barwnikach roślinnych przygotowywanych z liści, kwiatów, łodyg, owoców, ziaren, łupin itp. I tak, aby uzyskać kolor czarny przygotowywano wywar z kory dębowej, z owoców czarnej olchy albo dojrzałych owoców dzikiego bzu; z łusek cebuli otrzymywano różne odcienie brązu. Popularny w ludowym zdobnictwie kolor czerwony osiągano z intensywnego soku z buraka ćwikłowego (słabszy wywar dawał kolor różowy), z mocnego wywaru łupin cebulowych, albo z kory lipy. Wyciąg z młodych pędów zbóż albo z mchu zebranego z kamienia pozwalał uzyskać kolor zielony. Różne odcienie żółcieni powstają z kwiatów rumianku żółtego, kory gruszy, liści brzozy czy dziurawca. Kolor fioletowy pozyskiwano z płatków malwy. Obecnie naturalne barwniki zastąpiły farby syntetyczne: barwniki do tkanin, kolorowe bibuły, tusze i inne.
wyk. Helena Kołodziej, fot. Paweł Onochin, STL
Jajka pokryte wzorem nazywane są pisankami. Termin ten odnosi się przede wszystkim do jaj, na których wzór został wykonany roztopionym woskiem, ale potocznie przyjęło się, że wszystkie jaja wielkanocne, bez względu na to, jaką techniką zostały ozdobione, nazywa się pisankami.
Najbardziej popularne tradycyjne techniki zdobienia jaj w Polsce to: technika batikowa, rytownicza i oklejania.
W wielu regionach, głównie na ziemiach wschodnich, a także na Kurpiach, w Polsce centralnej oraz w regionie rawsko-opoczyńskim, kieleckim i radomskim zdobi się jaja techniką batikową. Jest to technika wieloetapowa, dość zróżnicowana i określana mianem jednej z najtrudniejszych. Polega na „pisaniu” ornamentu na powierzchni jajka specjalnie wykonanym pisakiem (nazywanym w zależności od regionu szpilką, lejkiem, żelazkiem albo kolczykiem) zanurzanym w roztopionym wosku pszczelim. Pisaki, zakończone lejkiem albo rurką, pozwalały rysować długie linie i skomplikowane wzory. Z kolei te zakończone szpilką stwarzały pewne ograniczenia, gdyż można było wykonać nimi kropki lub krótkie linie kształtem przypominające przecinki, co pozwalało narysować tylko niektóre ornamenty, głównie te w formie gwiazdek, słoneczek czy łańcuszków. Technika batiku szpilkowego stosowana jest głównie na Podlasiu.
Po narysowaniu wzoru na skorupce, jajo wkłada się do letniego barwnika, a później – po ufarbowaniu i osuszeniu – ogrzewa się je i ściera pozostały wosk. Miejsca zakryte woskiem pozostają w kolorze skorupki jaja. Aby uzyskać pisanki wielobarwne, powyższe czynności wykonuje się kilkakrotnie, rysując nowe wzory na uprzednio pofarbowanej powierzchni jajka i wkładając je do różnych barwników, zaczynając od najjaśniejszego do najciemniejszego. Na koniec pisankę natłuszcza się i poleruje.
Zdobienie pisanek polega na wydzieleniu od czterech do dwudziestu czterech symetrycznych pól, na których umieszcza się motywy solarne, roślinne (gałązki wierzbowe, jodełki, kwiaty), antropomorficzne, zoomorficzne (koguty, ptaki, konie) i geometryczne (kółka, romby). Na pisankach lubelskich z okolic Krzczonowa dominują grabki, wiatraczki, linie proste i faliste, ślimacznice, swastyki, krzyże itp. Zdarzają się też motywy bardziej rozbudowane o bogatej symbolice, jak na przykład drzewo życia. Niektóre wyobrażenia są przenoszone bezpośrednio z haftów. Czasami pojawiają się też krótkie napisy: Alleluja, Wesołych Świąt, Wesołego Alleluja, można też spotkać daty malowania (głównie rok). Współcześnie wiele pisankarek sygnuje swoje prace.
Niezwykle efektowne i bogate w ornament są jaja wykonane techniką rytowniczą, polegającą na wyskrobywaniu wzorów na wcześniej ufarbowanym jajku przy pomocy brzytwy, specjalnie wykonanego noża, szpilki, żyletki lub skalpela. Technika ta znana jest w wielu regionach, ale najbardziej znane i niezwykle misterne są kroszonki wykonywane na Śląsku Opolskim. W tej technice najważniejsze jest odpowiednie skomponowanie wzoru. Często na opolskich kroszonkach pojawiają się krótkie sentencje, wierszyki miłosne bądź teksty powinszowań. Gdyby tak zebrać je wszystkie, to stworzyłyby zapewne dość pokaźny zbiór tekstów zalotnych. Oto niektóre z nich: Ptaki na wiosnę gniazda budują / a dziewczęta kroszonki malują; Nie ważna farba i co rysowane / lecz czy z miłości jajko darowane.
W kilku regionach Polski dekoruje się jajka techniką oklejania. Na Kurpiach w Puszczy Białej okleja się wydmuszki rdzeniem (tzw. duszą) sitowia z dodatkiem różnokolorowej włóczki. Naklejanki wykonuje się głównie na wydmuszkach, używając kleju sporządzonego z mąki żytniej i wody. Lekko nawilżony rdzeń sitowia jest bardzo plastyczny, można go swobodnie formować, tworząc różne wzory. Dla kontrastu naklejano między witki kolorową wełnę. Niestety technika ta jest obecnie bardzo rzadka.
Z kolei w okolicach Łowicza powstają jaja ozdobione miniaturową, wielobarwną wycinanką. Twórczynie wykonują także dzbanuszki z wydmuszek jaj i dekorują je wycinankami. W dobie dostępności do różnych materiałów technika ta stale się rozwija. Jaja oklejane są kolorowymi wstążeczkami, koralikami, cekinami, koronką itp. Ta forma zdobnictwa odbiega jednak od tej tradycyjnej i nie jest zaliczana do sztuki ludowej.
Współcześnie coraz częściej pojawiają się także malowanki – pisanki, na których umieszcza się wzory obecne w innych dziedzinach sztuki. Na Śląsku artystki zamiast wyskrobywać, przenoszą na powierzchnię jaj wzory z porcelany opolskiej, podobnie jest na Kujawach – tu pisanki zdobią motywy znane z haftów, z kolei pisanki zalipiańskie zdobią malowane kwiaty, którymi na co dzień dekoruje się chałupy.
Wielkanocne zdobienie jaj jest współcześnie jedną z najbardziej żywotnych dziedzin sztuki ludowej. Cieszy fakt, że mimo pojawienia się nowych metod i form dekoracyjnych, wciąż największą popularnością cieszą się te tradycyjne. Warte podkreślenia są różne inicjatywy podejmowane w celu zachowania tego zwyczaju. Od 1996 roku Muzeum Wsi Opolskiej organizuje konkurs „Kroszonki Opolskie”, który stanowi formę aktywizacji dla twórców zarówno starszego, jak i młodszego pokolenia. W Lipsku od 2007 roku istnieje Muzeum Pisanki, w którym można zobaczyć prace wszystkich twórczyń tego ośrodka. Każdego roku organizowane są w wielu instytucjach kultury pokazy i warsztaty malowania pisanek.
Opracowanie: Katarzyna Kraczoń
Bibliografia:
Adamowski J., O symbolice wielkanocnego jaja, R. VII (21) 1992, nr 1 – 2, s. 38 – 40.
Dąbrowski S., Pisanki lubelskie, Lublin 1936.
Dziedzictwo kulturowe Lubelszczyzny. Kultura ludowa, pod red. Alfreda Gaudy, Lublin 2001.
Elementarz tradycji, red. Katarzyna Kraczoń, Lublin 2014.
Jackowski A., Polska sztuka ludowa, Warszawa 2002.
Jasiński B., Kroszonki opolskie 2005, Opole 2005.
Kieleczawa M., Pisanka huculska – obrzędowość, symbolika, ornamentyka, [w:] Huculszczyzna. Kultura i edukacja, pod red. Anny Haratyk, Toruń 2009, s. 162-174.
Kraczoń K., Pisanki, Lublin 2017.
Lipka J., O jajku prawie wszystko, czyli o wielkim dziele sztuki na małej skorupce, Opole 2005.
Pisanki polskie. Wiosenna wystawa etnograficzna, pod red. Lidii Białkowskiej, Chojnice 2007, katalog wystawy.
Przeździecka M., Pisanki białostockie, „Polska Sztuka Ludowa”, 1965, nr 2, s. 101-110.
Przeździecka M., Pisanki w Radomskiem, „Polska Sztuka Ludowa”, 1956, nr 4-5, s. 219-227.
