Palma wielkanocna to jeden z najważniejszych i najbardziej rozpoznawalnych współcześnie atrybutów wiosennej obrzędowości dorocznej. Polskie palmy to smukłe bukiety różnej wysokości wykonane z młodych pędów drzew, ziół i kwiatów. Tradycyjnie powinny się w nich znaleźć gałązki wierzbowe (symbol życia i zmartwychwstania) obsypane puszystymi baziami oraz inne rośliny wiecznie zielone (tuje, bukszpan, cis itp.). Dekorowano je także wstążeczkami bądź suszonymi lub sztucznymi kwiatkami.
W tradycji kościelnej palma posiada głębokie treści religijne, oznacza zarówno męczeństwo, jak i triumf Chrystusa. Jako zielona gałązka jest przede wszystkim symbolem życia i sił witalnych, a także corocznej odnowy roślin, zapowiedzią ich kwitnienia i owocowania. Przypisywano jej także właściwości życiodajne, lecznicze i magiczne. Poświęcona palma stawała się ważnym apotropeionem wykorzystywanym w wielu praktykach rodzinno-gospodarskich nie tylko w okresie wielkanocnym. Ustawiana w oknie w czasie burzy miała chronić domy przed piorunami. Przechowywano ją w domu, wierząc, że będzie chronić od wszelkiego zła. Na Górnym Śląsku, ale też w innych regionach, z poświęconych gałązek palmowych wykonywano niewielkie krzyżyki, które ustawiano na polach w celu zapewnienia dobrego urodzaju i ochrony upraw przed gradobiciem. Popularny jeszcze dzisiaj gest uderzania poświęconą palmą ludzi i zwierząt ma przynieść zdrowie, urodę i przekazać tkwiąca w nim ożywczą siłę. Dla zdrowia połykano też pączki gałązek wierzbowych, co miało zapobiec bólom gardła i przeziębieniom.
Nie bez znaczenia jest też wygląd palmy i to z czego została ona wykonana. Rośliną obecną niemal w każdej palmie jest wierzba, która ze względu na odporność na warunki atmosferyczne, odznacza się dużą żywotnością. W palmach lubelskich pojawiały się dodatkowo trzciny wodne, ulistnione pędy np. czarnej porzeczki lub innych zielonych roślin – barwinka, widłaka, sosny itp. Dekorowano je niewielkimi kwiatkami z bibuły i kokardkami. Po II wojnie światowej tradycyjne palmy w formie żywych zielonych bukietów zostały zastąpione palmami wzorowanymi na wileńskich. Mają one kształt barwnych pałek różnej grubości i wysokości. Wykonuje się je niemal w całości z suszonych roślin. Charakteryzuje
je misterne pasowe lub ukośne ułożenie elementów przywiązywanych następnie do patyka. W palmach można odnaleźć nawet kilkadziesiąt gatunków roślin. Niektóre z nich po wysuszeniu są dodatkowo barwione. Coraz częściej wykorzystywane są także kwiaty zrobione z wiórów drewnianych lub fragmentów tkanin. Wciąż największe zagęszczenie twórczyń wykonujących palmy odnotowuje się w okolicach Lubartowa.
Z kolei palmy kurpiowskie przypominają wysokie, kwietne słupy, na całej wysokości przyozdobione zieleniną i ręcznie wykonanymi bibułkowymi kwiatami. W Lipnicy Murowanej kilkudziesięciometrowe palmy oparte są na konstrukcjach wykonanych ze świerkowych pali, które okłada się wiklinowymi prętami, a następnie obwiązuje, co około 30 cm długimi witkami. Koniec wieńczy przepięknie wykonany pióropusz z traw, bazi i wstążek. Miejsca wiązania witkami przystrajane są kwiatami (papierowymi, suszonymi) i zielonymi gałązkami. Pięknie, misternie plecione palemki litewskie występują natomiast na Suwalszczyźnie. Charakterystyczną ich cechą są suszone, kolorowe kwiaty, farbowane trawy, mech. Nazywa się również wałeczkami lub palmami dywanowymi, bo przypominają wielokolorowe kobierce. Niegdyś ten typ palm występował tylko w Polsce północno-wschodniej. Obecnie stał się tak popularny, że miesza się z całkiem odmiennymi zdobieniami
z innych regionów.
Współcześnie możemy zaobserwować ogromną różnorodność w doborze materiałów dekoracyjnych palm, a także oryginalność i wielość form (są np. palmy przypominające zajączki, koguciki a nawet łabędzie). Palmy wielkanocne przetrzymuje się obecnie w domach przez wiele lat. Pełnią więc przede wszystkim funkcję estetyczną. Coraz częściej też palmy zanoszone są na groby bliskich zmarłych.
Zwyczaj wykonywania palm podtrzymywany jest dzięki licznie organizowanym w całej Polsce konkursom. Te o najdłuższej tradycji odbywają się w Łysych na Kurpiach oraz w Lipnicy Murowanej (woj. małopolskie). Prezentowane tam palmy są bardzo kolorowe i wysokie, sięgające nawet 35 metrów długości. Samo wykonanie i postawienie takiej palmy to nie lada wyczyn. Wiele instytucji kultury organizuje też specjalne warsztaty wykonywania palm. Spotkania takie każdego roku odbywają się na przykład w Galerii Sztuki Ludowej Stowarzyszenia Twórców Ludowych w Lublinie w ramach projektu edukacyjnego pod nazwą Akademia Sztuki Ludowej. Uczestniczą w nich zarówno dorośli, jak i dzieci. Wszystkie te przedsięwzięcia służą integracji społeczności lokalnej oraz zachowaniu pięknej i wciąż żywej tradycji.
Opracowanie: Katarzyna Kraczoń
Bibliografia:
- Adamowski J., Palma w kulturze tradycyjnej północnych obszarów województwa lubelskiego, „Twórczość Ludowa, 2015 nr 1-2, s. 15-18.
- Elementarz tradycji, red. K. Kraczoń, Lublin 2014.
- Kraczoń K., Plastyka obrzędowa i zdobnicza Lubelszczyzny – specyfika i funkcje, [w:] Kultura ludowa Lubelszczyzny. Stan – Wartości – Perspektywy, pod red. Jana Adamowskiego, Lublin 2020, s. 199–211.
- Ogrodowska B., Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Warszawa 2005.
- Zadrożyńska A., Świętowanie polskie. Przewodnik po tradycji, Warszawa 2002.
